prof. Marek Szydło o niepokojącym zapisie nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym

Obecnie w Sejmie trwają prace nad nowelizacją ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym oraz innych ustaw regulujących funkcjonowanie nauki i szkolnictwa wyższego. Projektowane przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym wprowadzają m. in. nowe reguły nabywania i wykonywania przez pracowników uczelni publicznych praw własności intelektualnej do wyników badań naukowych i prac rozwojowych. Pracowników naukowych uczelni publicznych zapewne zainteresuje – ale i zaniepokoi – fakt, że projektowane regulacje zmniejszają zakres uprawnień pracowników uczelni publicznych do takich wyników badań naukowych i prac rozwojowych, które przyjmują postać utworów naukowych (np. artykuły naukowe, monografie naukowe). W świetle projektowanych przepisów, każdy pracownik naukowy uczelni publicznej, który w ramach wykonywania stosunku pracy na uczelni stworzy utwór naukowy, będzie mógł go co prawda komercjalizować, czyli w praktyce zawrzeć z wydawnictwem umowę sprzedaży praw autorskich do utworu lub umowę udzielenia licencji wyłącznej do utworu, ale umowa ta będzie mogła być jedynie umową warunkową, tzn. umową zawierającą warunek, że umowa ta dochodzi do skutku lub zachowuje swoją skuteczność tylko wtedy, gdy uczelnia zatrudniająca danego pracownika nie wykona przyznawanego jej przez projektowane przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa.

Tymczasem trzeba pamiętać, że wydawnictwa naukowe, zwłaszcza zagraniczne wydawnictwa naukowe, absolutnie nie akceptują zawierania warunkowych umów sprzedaży lub warunkowych umów licencji. Tym samym po wejściu w życie projektowanych przepisów ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym pracownicy naukowi polskich uczelni publicznych nie będą mieli w praktyce możliwości publikowania swoich utworów naukowych w zagranicznych wydawnictwach, w tym w renomowanych czasopismach zagranicznych znajdujących się na liście JCR (chyba że zdecydują się działać wbrew prawu, ryzykując poniesienie następnie odpowiedzialności cywilnoprawnej i/lub dyscyplinarnej).

Zwraca przy tym uwagę okoliczność, że projektowane przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym dają uczelniom publicznym o wiele silniejsze niż obecnie prawo do kontrolowania i ograniczania tego, gdzie ich pracownicy naukowi mogą publikować swoje utwory naukowe. W świetle projektowanych przepisów ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, każdy pracownik naukowy uczelni publicznej, który stworzy utwór naukowy i zawrze z wybranym przez siebie wydawnictwem umowę wydawniczą, będzie musiał następnie przedstawić tę już zawartą umowę swojej macierzystej uczelni publicznej. Z kolei uczelnia publiczna zatrudniająca danego pracownika naukowego będzie wówczas mogła swobodnie (żeby nie powiedzieć: dyskrecjonalnie) zadecydować o tym, czy umowa ta będzie mogła dojść do skutku lub zachować swoją skuteczność (z czego zapewne pracownik naukowy się ucieszy), czy też – przeciwnie – umowa ta nie będzie mogła niestety dojść do skutku lub utrzymać swojej skuteczności (co zapewne pracownika już nie ucieszy). W tym ostatnim przypadku nabywcą praw własności intelektualnej do utworu naukowego stanie się nie wybrane przez pracownika naukowego (autora) wydawnictwo, lecz jego macierzysta uczelnia publiczna.

Jednym z celów projektowanej nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym jest tzw. uwłaszczenie pracowników naukowych uczelni publicznych do wyników ich badań naukowych i prac rozwojowych, co w swoim założeniu ma silniej motywować tych pracowników do zwiększonego wysiłku badawczego. Cel ten jest oczywiście słuszny i zasługuje na poparcie. Ale szczegółowe przepisy projektu pokazują, że twórcy nowelizacji nie dostrzegli niestety w sposób dostateczny specyfiki tych wyników badań naukowych i prac rozwojowych, które przyjmują postać utworów naukowych (np. artykułów naukowych, monografii naukowych). W tym ostatnim przypadku nastąpi nie tyle uwłaszczenie pracowników naukowych, co raczej – w porównaniu z obecnym stanem prawnym – częściowe wywłaszczenie tych pracowników, ze szkodą dla całej polskiej nauki.

Prof. UWr dr hab. Marek Szydło

Kierownik Zakładu Prawa Konkurencji i Regulacji Sektorowej

Uniwersytet Wrocławski

Radca Prawny

 – – -

Analiza prawna w wersji PDF.

PROJEKTOWANE PRZEPISY O PRAWACH WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ DO UTWORÓW NAUKOWYCH JAKO POTENCJALNA PRZESZKODA W PUBLIKOWANIU PRZEZ POLSKICH NAUKOWCÓW UTWORÓW NAUKOWYCH W ZAGRANICZNYCH CZASOPISMACH NAUKOWYCH

Streszczenie:

Projektowane przepisy art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym dają uczelniom publicznym prawo pierwokupu lub prawo pierwszeństwa do nabycia wyników badań naukowych lub prac rozwojowych uzyskanych przez pracowników, studentów i doktorantów tych uczelni. To prawo pierwokupu lub prawo pierwszeństwa jest całkowicie nieadekwatne do specyfiki takich wyników badań naukowych i prac rozwojowych, które przyjmują postać utworów naukowych, np. artykułów naukowych i monografii naukowych. Przyznanie uczelniom publicznym prawa pierwokupu i prawa pierwszeństwa przewidzianych w projektowanych przepisach art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym sprawi, że polscy naukowcy nie będą mieli w praktyce możliwości publikowania swoich utworów naukowych w renomowanych zagranicznych czasopismach naukowych (w tym znajdujących się na liście JCR), gdyż wydawnictwa wydające te czasopisma nie akceptują zawierania z autorami (twórcami) umów warunkowych.

I. Treść projektowanych przepisów o prawach własności intelektualnej do wyników badań naukowych lub prac rozwojowych

Aktualnie przedmiotem prac legislacyjnych w polskim parlamencie jest projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2085; dalej: „projekt”). Projekt ten przewiduje znowelizowanie przepisów tytułowej ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 572 ze zm.), a także znowelizowanie 19 ustaw odrębnych regulujących rozmaite zagadnienia z zakresu szkolnictwa wyższego oraz nauki. Wśród wielu ważkich kwestii podejmowanych przez projekt znajduje się w szczególności problematyka praw własności intelektualnej do wyników badań naukowych i prac rozwojowych uzyskanych przez pracowników, studentów i doktorantów uczelni publicznych.

W powyższym zakresie projekt przewiduje tzw. uwłaszczenie pracowników naukowych, studentów i doktorantów uczelni publicznych do wyników badań naukowych i prac rozwojowych, powstałych w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy w tej uczelni (w przypadku pracowników naukowych) lub uzyskanych w czasie trwania studiów w uczelni publicznej (w przypadku studentów i doktorantów). Mianowicie, zgodnie z projektowanym art. 86g ust. 1 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym: „Pracownikowi uczelni publicznej przysługują prawa własności intelektualnej do wyników badań naukowych lub prac rozwojowych powstałych w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy w tej uczelni”. Z kolei w myśl projektowanego art. 86g ust. 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym: „Studentowi oraz doktorantowi uczelni publicznej przysługują prawa własności intelektualnej do wyników badań naukowych lub prac rozwojowych uzyskanych przez nich w czasie trwania studiów w tej uczelni”. Przy czym projektowane przepisy definiują, że „prawami własności intelektualnej” w rozumieniu powyższych przepisów są „prawa własności do wyników badań naukowych lub prac rozwojowych, będących wynalazkiem, wzorem użytkowym, wzorem przemysłowym lub topografią układu scalonego, wyhodowaną albo odkrytą i wyprowadzoną odmianą rośliny oraz do utworów lub do informacji związanych z tymi wynikami, w szczególności know-how” (projektowany art. 86a ust. 1 zd. 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym).

Wspomniane uwłaszczenie naukowców (w tym studentów i doktorantów) ma być w założeniu twórców projektu istotnym bodźcem dla tych pierwszych do większej innowacyjności i do intensyfikowania swoich wysiłków badawczych i rozwojowych (zob. Uzasadnienie do projektu ustawy, s. 28 i n.).

Swoistą ceną tego uwłaszczenia ma być przyznane uczelniom publicznym prawo pierwokupu lub prawo pierwszeństwa nabycia praw własności intelektualnej do wyników badań naukowych lub prac rozwojowych uzyskanych przez pracownika, studenta lub doktoranta uczelni publicznej. Mianowicie, w przypadku komercjalizacji polegającej na sprzedaży praw własności intelektualnej, uczelni publicznej będzie przysługiwało prawo pierwokupu. Pracownik, doktorant lub student będzie zobligowany do zawiadomienia uczelni publicznej o sprzedaży praw własności intelektualnej, nie później niż w ciągu miesiąca od dnia zawarcia umowy sprzedaży. Uczelnia publiczna będzie mogła wykonać prawo pierwokupu przez oświadczenie złożone pracownikowi, doktorantowi lub studentowi uczelni publicznej w ciągu miesiąca od dnia otrzymania zawiadomienia o zawarciu umowy sprzedaży. W sprawach nieuregulowanych ustawą będą przy tym stosowane przepisy kodeksu cywilnego dotyczące prawa pierwokupu (projektowane art. 86g ust. 1-3 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym).

Z kolei w przypadku komercjalizacji innej niż sprzedaż oraz w przypadku nieodpłatnego udostępnienia praw własności intelektualnej, uczelni publicznej będzie przysługiwało prawo pierwszeństwa. Prawo pierwszeństwa nie będzie przysługiwało w przypadku komercjalizacji polegającej na udzieleniu licencji niewyłącznej. Pracownik, doktorant lub student będzie miał obowiązek zawiadomienia uczelni publicznej o dokonaniu czynności prawnej, obejmującej wspomnianą wyżej komercjalizację (tj. komercjalizację inną niż sprzedaż) lub nieodpłatne udostępnienie praw własności intelektualnej, nie później niż w ciągu miesiąca od dnia dokonania czynności prawnej. Uczelnia publiczna będzie mogła wykonać prawo pierwszeństwa przez oświadczenie o wstąpieniu uczelni w miejsce nabywcy praw własności intelektualnej, złożone pracownikowi, doktorantowi lub studentowi uczelni publicznej w ciągu miesiąca od dnia otrzymania wzmiankowanego wyżej zawiadomienia. Czynność prawna między twórcą a nabywcą praw własności intelektualnej będzie dochodziła do skutku jedynie pod warunkiem nieskorzystania przez uczelnię publiczną z prawa pierwszeństwa (projektowane art. 86g ust. 4-7 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym).

Unormowana w projektowanych przepisach art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (w zw. ze stosownymi przepisami kodeksu cywilnego) konstrukcja prawna prawa pierwokupu oraz prawa pierwszeństwa ma zatem polegać na tym, że pracownik naukowy zatrudniony na uczelni publicznej, student tej uczelni oraz jej doktorant, będąc w świetle projektowanych przepisów art. 86d ust. 1 i 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym właścicielem praw własności intelektualnej do wyników swoich badań naukowych lub prac rozwojowych, będzie miał też prawo do komercjalizacji tychże praw na rzecz osób trzecich (np. będzie mógł te prawa sprzedać lub je udostępnić w ramach licencji wyłącznej), z tym wszakże zastrzeżeniem, że komercjalizacja ta będzie musiała być co do zasady zawsze dokonana poprzez czynność prawną warunkową, a konkretnie poprzez czynność dokonaną pod warunkiem zawieszającym lub rozwiązującym, zgodnie z którym dana czynność komercjalizacji dochodzi do skutku lub zachowuje swoją skuteczność tylko wtedy, gdy uczelnia publiczna, w przeciągu ustalonego okresu czasu po powiadomieniu jej przez pracownika, studenta lub doktoranta tej uczelni o dokonaniu czynności komercjalizacji, nie wykona przysługującego jej prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa. Innymi słowy, w świetle projektowanych przepisów art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym pracownik, student lub doktorant uczelni publicznej będzie najpierw dokonywał czynności prawnej komercjalizacji praw własności intelektualnej do wyników swoich badań naukowych lub prac rozwojowych (np. będzie zawierał z wydawnictwem umowę wydawniczą o wydanie określonego utworu naukowego połączoną ze sprzedażą wydawnictwu swoich autorskich praw majątkowych do tegoż utworu lub połączoną z udzieleniem danemu wydawnictwu licencji wyłącznej), przy czym wspomniany pracownik, doktorant lub student uczelni publicznej będzie zmuszony do dokonania tej czynności prawnej zawsze w sposób warunkowy (tj. pod warunkiem zawieszającym lub rozwiązującym), a następnie będzie musiał powiadomić swoją uczelnię publiczną o dokonaniu wspomnianej czynności prawnej i będzie musiał oczekiwać na to, czy jego uczelnia publiczna skorzysta czy też nie skorzysta z przysługującego jej prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa.

II. Porównanie projektowanych przepisów z obecnym stanem prawnym

Nie ulega wątpliwości, że projektowane przepisy art. 86d i art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym dają pewne nowe uprawnienia (które mogą być konwencjonalnie nazwane uwłaszczeniem) takim pracownikom naukowym uczelni publicznych, którzy uzyskają w ramach stosunku pracy na danej uczelni wyniki badań naukowych lub prac rozwojowych przyjmujące jedną z następujących postaci: wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego lub topografii układu scalonego, wyhodowanej albo odkrytej i wyprowadzonej odmiany rośliny. W obecnym stanie prawnym prawa własności intelektualnej do takich właśnie postaci wyników badań naukowych lub prac rozwojowych przysługują bowiem co do zasady uczelniom (pracodawcom), chyba że uczelnia i pracownik uzgodnią inaczej, w tym uzgodnią inaczej w ramach wiążącej ich umowy o pracę. Zgodnie bowiem z art. 11 ust. 3 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.): „W razie dokonania wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego w wyniku wykonywania przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy albo z realizacji innej umowy, prawo, o którym mowa w ust. 1 [tj. prawo do uzyskania patentu na wynalazek albo prawa ochronnego na wzór użytkowy, jak również prawa z rejestracji wzoru przemysłowego – przyp. M. Sz.], przysługuje pracodawcy lub zamawiającemu, chyba ze strony ustaliły inaczej”. W tym więc zakresie projektowane przepisy art. 86d i art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym wydają się być dla zainteresowanych pracowników naukowych korzystniejsze.

Natomiast projektowane przepisy art. 86d i art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym są z całą pewnością o wiele mniej korzystne niż obecne regulacje prawne dla tych pracowników naukowych uczelni publicznych, którzy uzyskają w ramach stosunku pracy na danej uczelni określone wyniki badań naukowych lub prac rozwojowych upostaciowione w formie utworu naukowego (w rozumieniu art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.), takiego jak np. artykuł naukowy lub monografia naukowa. W obecnym stanie prawnym autorskie prawo majątkowe do utworu naukowego przysługuje co do zasady twórcy (art. 8 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), z tym że – jak stanowi art. 14 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych – „Jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej [w tym uczelni – przyp. M. Sz.] przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Pierwszeństwo opublikowania wygasa, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu nie zawarto z twórcą umowy o wydanie utworu albo jeżeli w okresie dwóch lat od daty jego przyjęcia utwór nie został opublikowany”. Treść art. 8 ust. 1 i art. 14 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oznacza, że jeżeli pracownik naukowy zatrudniony na uczelni (zarówno publicznej, jak i niepublicznej) w ramach wykonywania swoich obowiązków ze stosunku pracy (a jego obowiązkiem jest m. in. prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych – zob. art. 111 ust. 1 pkt 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym) stworzy artykuł naukowy lub monografię naukową (lub inny utwór naukowy), to wówczas pracownik ten pozostaje pełnoprawnym właścicielem autorskich praw majątkowych do tegoż utworu, zaś uczelni zatrudniającej tego pracownika przysługuje jedynie pierwszeństwo do opublikowania wchodzącego w grę utworu naukowego. To przysługujące uczelni pierwszeństwo do opublikowania utworu naukowego swojego pracownika nie może być jednak utożsamiane (i nie jest w sensie prawnym tożsame) z prawem do pierwokupu lub z prawem pierwszeństwa nabycia autorskich praw majątkowych do wspomnianego utworu naukowego.

Tymczasem projektowane przepisy art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym dają uczelni publicznej zatrudniającej pracownika prawo pierwokupu lub prawo pierwszeństwa nabycia praw własności intelektualnej (w tym autorskich praw majątkowych) do utworu naukowego stworzonego przez pracownika w ramach stosunku pracy na uczelni. Pracownik uczelni publicznej będzie zatem musiał zawrzeć z wydawnictwem naukowym umowę wydawniczą (tj. umowę sprzedaży lub udzielenia licencji wyłącznej) o charakterze warunkowym, czyli umowę zawierającą warunek zawieszający lub rozwiązujący, zgodnie z którym dana umowa dojdzie do skutku lub zachowa swoją skuteczność tylko wtedy, jeżeli uczelnia publiczna zatrudniająca danego pracownika naukowego nie wykona w określonym terminie przysługującego jej prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa.

III. Nieakceptowanie przez zagraniczne wydawnictwa naukowe warunkowych umów przenoszących prawa własności intelektualnej do utworów naukowych

Istotnym mankamentem projektowanych przepisów art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym jest to, że prawo pierwokupu i prawo pierwszeństwa gwarantowane uczelniom publicznym przez projektowane przepisy art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym są prawami całkowicie nieadekwatnymi do specyfiki wyników badań naukowych i prac rozwojowych przyjmujących postać utworów naukowych (np. artykułów naukowych i monografii naukowych) i mogą w przyszłości w praktyce uniemożliwić pracownikom, studentom i doktorantom uczelni publicznych publikowanie ich utworów naukowych w wybranych przez nich (preferowanych) wydawnictwach, w szczególności zaś w wydawnictwach zagranicznych, tj. mających siedzibę poza terytorium RP.

To, że projektowane przepisy art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym mogą w praktyce całkowicie uniemożliwić pracownikom, studentom i doktorantom uczelni publicznych publikowanie swoich utworów naukowych w zagranicznych wydawnictwach naukowych (w tym w renomowanych zagranicznych czasopismach naukowych) będzie wynikiem tego, że zagraniczne wydawnictwa naukowe nie akceptują zawierania z właścicielami praw autorskich do utworów (tj. z autorami lub z innymi podmiotami uprawnionymi) takich umów sprzedaży lub takich umów licencji wyłącznej, które mają charakter warunkowy. Zagraniczne wydawnictwa naukowe wymagają bowiem tego, by wszystkie zawierane z nimi przez poszczególnych autorów (twórców) i/lub przez właścicieli praw autorskich do utworów umowy sprzedaży lub umowy licencji wyłącznej (mające za przedmiot prawa autorskie do utworów) miały charakter bezwarunkowy, tj. by w sposób bezwarunkowy przenosiły na dane wydawnictwo bądź prawo autorskie majątkowe do danego utworu naukowego (w przypadku umowy sprzedaży), bądź prawo do wyłącznego korzystania z danego utworu naukowego (w przypadku umowy licencji wyłącznej). Przy czym w praktyce zawierane przez zagraniczne wydawnictwa naukowe umowy sprzedaży oraz umowy licencji wyłącznej mające za przedmiot utwory naukowe są umowami adhezyjnymi, dochodzącymi do skutku poprzez złożenie przez dane wydawnictwo określonemu autorowi oferty zawarcia umowy sprzedaży lub umowy licencji wyłącznej do określonego utworu naukowego oraz poprzez bezwarunkową zgodę autora na zawarcie tej umowy o treści proponowanej przez wydawnictwo, bez możliwości jakiegokolwiek negocjowania i zmieniania jej postanowień. Poszczególne zagraniczne wydawnictwa naukowe zazwyczaj publikują na swoich stronach internetowych ogólne warunki i wzory umów sprzedaży lub umów licencji wyłącznej do utworów naukowych zawieranych z autorami, przy czym każdy autor ma do wyboru albo bezwarunkowe zaakceptowanie warunków tej umowy, kończące się opublikowaniem jego utworu naukowego przez dane wydawnictwo, albo też odrzucenie tych warunków, co kończy się brakiem zawarcia umowy. Raz jeszcze przy tym trzeba powtórzyć, że we wspomnianych wyżej ogólnych warunkach i wzorach umów sprzedaży lub umów licencji wyłącznej stosowanych przez zagraniczne wydawnictwa naukowe nie ma jakiegokolwiek miejsca (oraz zgody tych wydawnictw) na zamieszczanie we wchodzących w grę umowach warunków zawieszających lub rozwiązujących, zgodnie z którymi dana umowa dochodzi do skutku lub zachowuje swoją skuteczność jedynie pod warunkiem, że macierzysta uczelnia danego autora (lub inna zatrudniająca go instytucja) nie wykona w określonym terminie przysługującego jej prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa do nabycia praw autorskich do wchodzącego w grę utworu naukowego.

Pragnąc uzyskać pewność co do tego, czy zagraniczne wydawnictwa naukowe skłonne są akceptować zawieranie z autorami i/lub z właścicielami autorskich praw majątkowych do utworów takie umowy sprzedaży lub umowy licencji wyłącznej, które mają charakter warunkowy, autor niniejszego tekstu wystosował stosowne zapytanie o takiej właśnie treści do kilku najbardziej renomowanych zagranicznych wydawnictw naukowych, wydających prestiżowe i mające wysoki Impact Factor czasopisma naukowe z dziedziny nauk prawnych (w których to czasopismach autor niniejszego tekstu miał wcześniej okazję publikować swoje utwory naukowe). Otóż odpowiedź wspomnianych wydawnictw naukowych na tak postawione pytanie była absolutnie jednoznaczna: mianowicie, wydawnictwa te nie akceptują zawierania z autorami utworów (lub z innymi właścicielami praw autorskich do utworów) warunkowych umów sprzedaży lub warunkowych umów licencji wyłącznej, tj. umów, które dochodzą do skutku lub zachowują swoją skuteczność jedynie (i dopiero) pod warunkiem nieskorzystania przez uczelnię lub przez innego pracodawcę zatrudniających danego autora lub właściciela praw autorskich z przysługującego tej uczelni lub innemu pracodawcy prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa.

W rezultacie, jeżeli po wejściu w życie projektowanych przepisów art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym pracownik naukowy, student lub doktorant polskiej uczelni publicznej stworzy oryginalny utwór naukowy, który po przejściu bardzo rygorystycznego i wieloetapowego procesu recenzyjnego uzyska akceptację i zostanie zakwalifikowany do publikacji w renomowanym czasopiśmie naukowym wydawanym przez wydawnictwo zagraniczne, wówczas wspomniany pracownik naukowy, student lub doktorant polskiej uczelni publicznej nie będzie miał w praktyce możliwości wywiązania się ze swojego prawnego obowiązku statuowanego przez projektowany art. 86g ust. 3 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym w zw. z art. 597 kodeksu cywilnego oraz przez projektowany art. 86g ust. 7 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, czyli z obowiązku zawarcia z wydawnictwem umowy warunkowej (bo takich umów warunkowych zagraniczne wydawnictwa naukowe nie akceptują). W takim przypadku pracownik naukowy, student lub doktorant uczelni publicznej będzie miał do wyboru: 1) zrezygnować z publikacji swojego utworu naukowego przez dane zagraniczne wydawnictwo naukowe i tym samym zrezygnować z opublikowania swojego utworu naukowego w renomowanym czasopiśmie naukowym ze swojej dziedziny, gdzie przeszedł wcześniej trudny i długotrwały proces recenzyjny, albo też 2) zdecydować się na zawarcie z danym zagranicznym wydawnictwem naukowym umowy sprzedaży lub umowy licencji wyłącznej mających charakter bezwarunkowy, tj. nie zawierających warunku zawieszającego lub rozwiązującego, o którym jest mowa w projektowanych przepisach art. 86g ust. 3 i 7 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (w zw. z art. 597 kodeksu cywilnego), ryzykując wszakże równocześnie (lub też godząc się na) poniesienie z tego tytułu cywilnoprawnej odpowiedzialności odszkodowawczej wobec swojej macierzystej uczelni publicznej (o takiej odpowiedzialności odszkodowawczej na wypadek zawarcia przez zobowiązanego z tytułu prawa pierwokupu umowy sprzedaży mającej charakter bezwarunkowy jest wyraźnie mowa w art. 599 §1 kodeksu cywilnego; natomiast w przypadku braku poszanowania przez pracownika naukowego, studenta lub doktoranta uczelni publicznej prawa pierwszeństwa, o którym jest mowa w projektowanych art. 86g ust. 4-8 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, w grę będzie wchodziła – jak można przyjąć – odpowiedzialność deliktowa wobec uczelni publicznej na zasadach ogólnych), względnie też godząc się wręcz na poniesienie na swojej uczelni odpowiedzialności dyscyplinarnej za naruszenie obowiązujących przepisów prawa. Trzeba przyznać, że ów dylemat przed jakim staną pracownicy naukowi, studenci lub doktoranci polskich uczelni publicznych – a który to dylemat będzie dla nich swoistą karą za to, że stworzyli oryginalny utwór naukowy, który zyskał sobie akceptację w renomowanym zagranicznym czasopiśmie naukowym – będzie dylematem stosunkowo dramatycznym z ich zawodowego i osobistego punktu widzenia.

Można się natomiast spodziewać, że podobne problemy czy też dylematy nie zaistnieją w przypadku, gdy po wejściu w życie omawianych tutaj projektowanych przepisów pracownik naukowy, student lub doktorant uczelni publicznej będzie chciał, by jego utwór naukowy został opublikowany przez wydawnictwo polskie. Należy bowiem założyć, że polskie wydawnictwa naukowe (tj. wydawnictwa mające siedzibę na terytorium RP) dostosują się do nowych regulacji (wymogów) prawnych przewidzianych w projektowanych przepisach ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i w taki sposób ukształtują one treściowo wzory zawieranych przez siebie z autorami umów sprzedaży lub umów licencji wyłącznej, by pozwalały one pracownikom naukowym, studentom i doktorantom polskich uczelni publicznych na wywiązywanie się przez nich z obowiązku zawierania z wydawnictwami umów warunkowych. Natomiast zagraniczne wydawnictwa naukowe z całą pewnością takich działań dostosowawczych nie podejmą (i umów warunkowych nie zaakceptują).

Jak się wydaje, rzeczywistą genezą (i powodem powstania) sygnalizowanego tutaj problemu jest to, że twórcy projektowanych przepisów ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym nie w pełni docenili specyfikę tych wyników badań naukowych i prac rozwojowych, które przyjmują postać utworów naukowych (w rozumieniu art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Prawo pierwokupu lub prawo pierwszeństwa, o którym jest mowa w projektowanych przepisach art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym jest pewnie dobrym rozwiązaniem prawnym w przypadku takich wyników badań naukowych lub prac rozwojowych, które przyjmują postać wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego lub topografii układu scalonego, wyhodowanej albo odkrytej i wyprowadzonej odmiany rośliny. Prawo pierwokupu lub prawo pierwszeństwa jest natomiast zupełnie nieodpowiednie w przypadku utworów naukowych. Ta nieadekwatność wynika z tego, iż umowy przenoszące prawa własności intelektualnej do utworów naukowych mają charakter prawdziwie masowy, co pozwala wydawnictwom naukowym publikującym tego rodzaju utwory na jednostronne w praktyce narzucanie twórcom (właścicielom praw autorskich) warunków tychże umów. Wśród zaś warunków umownych, które zwłaszcza dla zagranicznych wydawnictw naukowych są nie do zaakceptowania, znajdują się w szczególności postanowienia przyjmujące postać warunku zawieszającego lub rozwiązującego, uzależniającego dojście danej umowy do skutku lub utrzymanie (zachowanie) skuteczności tej umowy od nieskorzystania w przyszłości przez pracodawcę zatrudniającego autora z przysługującego pracodawcy prawa pierwokupu lub prawa pierwszeństwa. Dlatego też rozwiązania prawne przewidziane w projektowanych przepisach art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, w zakresie, w jakim dotyczą one komercjalizacji wyników badań naukowych lub prac rozwojowych przyjmujących postać utworów naukowych, są bardzo niepokojące, gdyż mogą w praktyce uniemożliwić pracownikom polskich uczelni publicznych publikowanie swoich utworów naukowych w renomowanych naukowych wydawnictwach zagranicznych.

Fakt tworzenia przez projektowane przepisy art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym istotnej przeszkody w publikowaniu przez pracowników uczelni publicznych swoich utworów naukowych w renomowanych czasopismach zagranicznych jest dlatego zaskakujący, gdyż przecież publikacje w czasopismach znajdujących się wykazie czasopism Journal Citation Report i posiadających Impact Factor, stanowią jedno z podstawowych kryteriów oceny pracowników naukowych oraz kryterium oceny parametrycznej uczelni, a także są ważnym kryterium branym pod uwagę w postępowaniach o nadanie stopnia lub tytułu naukowego. Wydawnictwa naukowe wydające wspomniane wyżej czasopisma nie akceptują zaś i nie będą akceptowały zawierania w omawianym zakresie z autorami umów warunkowych.

Biorąc to pod uwagę należałoby postulować, by w projektowanych przepisach art. 86g ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym ustawodawca jednoznacznie przesądził, że prawo pierwokupu i prawo pierwszeństwa, o których jest tam mowa nie przysługuje w przypadku komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych będących utworami naukowymi. W przypadku komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych będących utworami naukowymi należy zatem de lege ferenda pozostać przy obecnych przepisach art. 8 ust. 1 i art. 14 ust. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dzięki temu polscy naukowcy zatrudnieni na uczelniach publicznych (oraz studenci i doktoranci tych uczelni) nadal zachowają możliwość publikowania bez przeszkód swoich utworów naukowych w renomowanych czasopismach zagranicznych lub w ogóle na podstawie umów zawieranych z zagranicznymi wydawnictwami naukowymi.

Prof. UWr dr hab. Marek Szydło

Kierownik Zakładu Prawa Konkurencji i Regulacji Sektorowej

Uniwersytet Wrocławski

Radca Prawny

Ekspert ds. legislacji w Biurze Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu RP

Poglądy wyrażone w niniejszym tekście są wyłącznie poglądami autora i nie mogą być utożsamiane ze stanowiskiem Kancelarii Sejmu RP

Marek Szydło jest profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii, Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest też ekspertem ds. legislacji w Kancelarii Sejmu RP.