Obywatelska (r)ewolucja Nauki po 5 latach

W czerwcu 2017 roku minęło pięć lat od momentu, gdy grupa zapaleńców – miłośników Akademii, powołała do życia ruch społeczny Obywatele Nauki. Obywatele, rekrutujący się z różnych ośrodków akademickich i dyscyplin naukowych, postawili sobie za cel nie tylko diagnozować polską naukę, ale wspierać projakościowe reformy wszystkich jej obszarów – kształcenie akademickie, badania naukowe, wymianę międzynarodową, regulacje prawne, jak również to, co istnieje w sposób niezinstytucjonalizowany – np. etos akademicki czy work-life balance. Ruch tworzyli i tworzą wolontariusze, którzy swoje zadania widzą na wiele sposobów – jako społeczną odpowiedzialność uczonych, działalność ekspercką, badawczą, czy też – jako hobby. Jedni wierzą w ewolucję zmian społecznych (szczególnie w skostniałych instytucjach jak na przykład uniwersytet humoldtowski), inni – chcą wprowadzać rewolucję, inni jeszcze – cicho lub bardziej zdecydowanie – kontestują system polskiej nauki, wskazując na słabe jego strony i zagrożenia. Czy więcej jest w tym optymizmu, czy pesymizmu? Trudno stwierdzić jednoznacznie, choć fakt, że Obywatele już pięć lat funkcjonują w polskiej przestrzeni akademickiej może skłaniać do pozytywnych ocen, za to jesteśmy wdzięczni wszystkim Sympatykom i Działaczom.

Jubileusze sprzyjają nie tylko świętowaniu, ale także podsumowaniom i rewizjom tego, co zostało zrobione. Ponad pięć lat temu zaczynaliśmy próbując zdefiniować co nas łączy, znaleźć wspólny język i nazwać, cele jakie chcieliśmy, żeby przyświecały tym, którzy decydują o kształcie polityki naukowej. Przez kilka miesięcy pracowaliśmy, żeby sformułować lakoniczne 5 punktów, które ogłosiliśmy na Festiwalu Nauki (FN) w Warszawie w 2012 roku. Chodziliśmy wówczas na poszczególne wydarzenia FN i pokazywaliśmy jeden slajd i prosiliśmy o włączenie się w debatę o kondycji szkolnictwa wyższego i nauki w Polsce. Postulaty ON wiszą nadal na stronie internetowej Obywateli Nauki i wydają się ponadczasowe. Co ciekawe, niektóre zagadnienia wówczas całkowicie nieobecne w debacie publicznej nadal pozostają zaniedbane, inne zaczęły pojawiać się w dyskusjach. Patrząc na poszczególne Postulaty Obywateli Nauki ze smutkiem możemy powiedzieć, że większość z nich pozostaje nadal w sferze marzeń. Marzyliśmy o tym, by:

1. Stworzyć nowoczesne szkoły. Wiedza i wnioski płynące z badań o edukacji nie są wykorzystywane przy podejmowaniu decyzji o tym, jak kształcenie powinno w Polsce przebiegać a postulat o nowoczesnych szkołach uczących życia we współczesnym świecie wydaje się naiwny i odklejony od rzeczywistości. Wprowadzona z pośpiechem reforma szkół powszechnych nie uwzględnia postulatów ekspertów od edukacji i przebiega w chaosie ze szkodą dla uczniów. Nie jest to jednak nowa praktyka, bowiem, jak pokazują badania nad instytucjonalizacją edukacji w Polsce, od zawsze działania ministerstw edukacji podporządkowane były decyzjom urzędniczym, nie zaś naukowej wiedzy wynikającej z diagnoz sytuacji społecznej wszystkich podmiotów procesu edukacji – uczniów, nauczycieli, rodziców, dyrekcji, gmin prowadzących szkoły, sytuacji na rynku pracy itp.
2. Wzmocnić edukację akademicką. Obecnie trwa dyskusja na temat reformy uczelni z pominięciem roli dydaktyki akademickiej i minimalną wagą przypisywaną zagadnieniom dotyczącym studentów (!), co nie może być obojętne dla jakości kształcenia i kształtowania samodzielnych, krytycznych postaw u absolwentów.
3. Stworzyć prawdziwie innowacyjną gospodarkę. Słyszymy bez końca odmieniane słowo na “i”, jednak mamy nadzieję, że gospodarka wykorzystująca nowoczesne rozwiązania zaistnieje za naszego życia. Nie chodzi tu jedynie o wprowadzenie nowoczesnych technologii do szkół, ale myślenia całościowe, generujące cele i zadania dla Polskiej nauki na każdym etapie technologicznym. Jak pokazało doświadczenie 5 lat, pojawiło się atrakcyjne finansowanie projektów naukowych w partnerstwie z przedsiębiorstwami czy instytucjami społecznym, ale nadal brakuje wsparcia dla wielu zadań w ramach procesu tworzenia innowacji, szczególnie na początkowym etapie przed fazą wdrożeniową.
4. Poprawić osiągnięcia badawcze Polskich naukowców. Tutaj zmiany są widoczne i spektakularne, niektórym badaczom udało się osiągnąć wspaniałe wyniki. Masowy skok jakościowy dokonał się na poziomie infrastruktury badawczej. Należy jednak pamiętać, że jakość badań składa się nie tylko sprzęt, ale głównie ludzie, a kadry w nauce pozostają drastycznie niedofinansowane. Polska pozostaje jednym z krajów o najwyższej efektywności wydawania środków na badania mierzoną kosztem uzyskania wyników do publikacji. Nasi naukowcy zasługują na stabilizację warunków zatrudnienia i lepsze finansowanie badań, bez tego możemy liczyć jedynie na mobilność jednokierunkową.
5. Zwiększyć działania na rzecz popularyzacji nauki. Potrzeba upowszechniania wyników badań i wiedzy naukowej bywa uwzględniana np. poprzez wprowadzenie obowiązkowego sprawozdania popularnonaukowego w grantach NCN. Oczywiście pozostaje wiele do zrobienia również w zakresie popularyzacji myślenia naukowego i opartego o metodę naukową ale mamy poczucie, że przyczyniliśmy się do minimalnego rozwoju świadomości o znaczeniu popularyzacji.

Naszym nieustającym postulatem i apelem pozostaje przypominanie, że bez skokowej zmiany w finansowaniu badań i szkolnictwa wyższego nasze cele pozostaną w sferze marzeń a Universitas nie będzie spełniało swojej roli w społeczeństwie i państwie. Obecnie planowana jest kolejna reforma szkolnictwa wyższego planowana bez znaczącego wzrostu finansowania. Nieustająco marzy nam się realizacja 5 postulatów z manifestu i jesteśmy przekonani, że warto w tym kierunku podążać.

Tak jak i pięć lat temu apelujemy o zwiększenie nakładów na szkolnictwo wyższe i badania naukowe do co najmniej 1% PKB na każdy z tych celów.

Last but not least, dziękując na pięcioletnie zaangażowanie wszystkim Członkom i Sympatykom ruchu ON, prosimy o włączanie się w kolejne inicjatywy akademickie – te lokalne, jak i w ogólnopolskie. Jesteśmy zdania, że nie da się skutecznie i z pozytywnym efektem zmieniać Akademii bez coraz bardziej świadomej pracy nad własnymi warunkami pracy.

Anna Muszewska i Anna Kola