Reforma nauki, czyli o czym nie chcemy rozmawiać

Oryginalnie poniższy tekst ukazał się na łamach „Gazety Prawnej” 18 lipca 2018 r.

W środowisku akademickim toczy się spór o kształt polskiej nauki. Najnowsza jego odsłona, koncentrująca się wokół tak zwanej „Konstytucji dla Nauki”, czyli rządowego projektu ustawy reformującej funkcjonowanie uczelni, przeniosła debatę na nowy poziom. Po pierwsze, głos zabrali studenci, czyli grupa uczestników wspólnoty akademickiej, która zazwyczaj jest przy takich okazjach pomijana, ale też postrzegana jako bierna i niezorganizowana. Po drugie, pojawiły się wobec ustawy niezwykle krytyczne głosy płynące z samego obozu rządzącego. W pewnym momencie sprzeciw połączył – rzecz, wydawałoby się, nie do pomyślenia – tak skrajnych aktorów na scenie publicznej, jak Obywatele RP i pisowscy radykałowie w rodzaju Krystyny Pawłowicz.

Mówi się czasem, że kiedy wszyscy cię atakują, jest to najlepszy dowód, że masz rację. Byłbym daleki od zastosowania tej maksymy w kontekście projektu ustawy, nie ulega jednak wątpliwości, że propozycje „Konstytucji dla Nauki” dotykają, a przynajmniej próbują dotknąć, fundamentalnych dla polskiej Akademii obszarów. Kluczowym problemem jest jednak, czy środowiskowe porozumienie, ujawniające się, na przykład, w kwestii autonomii – o której naruszanie, a wręcz niszczenie, płyną oskarżenia z wielu stron – dotyczy rzeczywiście sfery wartości, czy też może raczej pewnych interesów grupowych, a dokładniej rzecz biorąc, korporacyjnych. Krótko mówiąc, czy nie jest tak, że akademicy po prostu nie mają ochoty, żeby ktokolwiek z zewnątrz wsadzał nos w ich sprawy.

Nie mniej interesującym pytaniem niż to, dlaczego o pewnych sprawach mówią wszyscy, jest, dlaczego o innych nie chce mówić nikt. Wydawałoby się oczywiste, że o jakości systemu akademickiego stanowią w pierwszym rzędzie ludzie, którzy go tworzą. Dlatego też koniecznie należy zadbać, aby zatrudnianie nowych pracowników naukowych odbywało się w sposób możliwie obiektywny, transparentny i uczciwy. Tak by badacze rekrutowali się spośród najlepszych kandydatów. Wymaga tego zarówno dość elementarna logika, jak i zasada społecznej odpowiedzialności Akademii, która przecież finansowana jest z pieniędzy podatników i ma obowiązek służyć społeczeństwu, a nie jedynie trwać jako symbol duchowej tradycji – czy też świecki obiekt kultu.

Tymczasem rzeczywistość konkursów na zatrudnienie w polskiej nauce ma patologiczną postać. Jakiś czas temu Fundacja „Fundusz Pomocy Studentom” przygotowała obszerny raport, systematycznie omawiający praktyki związane z zatrudnianiem nowych pracowników akademickich. Autorzy zebrali informacje na temat niemal sześciuset (!) postępowań konkursowych, przeprowadzonych w parudziesięciu jednostkach. Poza ogłoszeniami o konkursach i protokołami komisji rekrutacyjnych uzyskali dane o afiliacjach kandydatów i ich powiązaniach rodzinnych, a także zrobili ankietę wśród kierowników jednostek. Co więcej, każda z instytucji biorących udział w badaniu otrzymała analizę wskazującą nieprawidłowości oraz propozycje zmian.

Niestety publikacja raportu przeszła niemal bez echa, choć jego wymowa jest alarmująca. Pomijam już kurioza, takie jak konkurs na pewnym wydziale filozofii z wymogiem doświadczenia w prowadzeniu zajęć z life-coachingu (całkiem incydentalnie spełnianym przez dokładnie jednego z kandydatów). Można by takie groteskowe atrapy konkursów uznać za niereprezentatywne przypadki skrajne. Jednakże – stwierdzają autorzy – również dominująca tendencja jest taka, że jeśli wśród ubiegających się o zatrudnienie znajdzie się osoba związana z uczelnią przeprowadzającą rekrutację, to ona właśnie okazuje się zwycięzcą. Oznacza to, że chów wsobny wciąż jest podstawową strategią przetrwania i rozwoju polskich uniwersytetów. Kandydaci z zewnątrz, niezależnie od wykształcenia i dorobku, przegrywają już na starcie z tymi, którzy mają odpowiednio mocne powiązania z zatrudniającymi jednostkami.

Obywatele Nauki od lat prowadzą wysiłki na rzecz uregulowania tego tyleż palącego cozawstydzającego problemu. Jednakże środowisko akademickie konsekwentnie nabiera wody w usta. Mimo wielu apeli kierowanych do MNiSW, w nowym projekcie ustawy nie ma na ten temat w zasadzie ani słowa. Pojawia się jedynie wymóg przeprowadzenia konkursu na zatrudnienie i uzasadnienia wyniku, jednakże ze względu na brak jakichkolwiek regulacji dotyczących jego postaci, sposobów formułowania wymogów i kryteriów oceny, czy też procedur odwoławczych, zapis ten niczego nie zmieni.

Niechęć urzędników do zajęcia w tej sprawie stanowiska zaskakuje może mniej niż fakt, że ta sama postawa cechuje krytyków stosunków panujących obecnie na uczelniach. Nie wypowiada się na ten temat niemal dosłownie nikt. Jeszcze bardziej zdumiewa, że postulat ucywilizowania konkursów nie był podnoszony nawet przez protestujących studentów, którzy powinni być tym obszarem żywotnie zainteresowani. I bez wątpienia już za parę lat przekonają się na własnej skórze, co oznacza akceptacja istniejącego stanu rzeczy. Oczywiście nie muszę dodawać, że to samo dotyczy wspierających ich środowisk, zarówno prawicowych, jak i – co chyba jeszcze bardziej przygnębiające – lewicowych, które z demokratyzacji uniwersytetów uczyniły swoje główne hasło programowe.

Podsumowując, trudno oprzeć się refleksji, że dla polskiej Akademii problemem nie mniejszym niż próby zawłaszczenia przez logikę biznesową, czy polityczną, jest wszechwładnie w niej panująca, stara jak świat mentalność cechowa. Obawiam się, że żadna reforma tego akurat nie zmieni.

Maciej Malicki

Dr hab. Maciej Malicki jest matematykiem, pracuje ​w Katedrze Matematyki i Ekonomii Matematycznej w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Aktywista Obywateli Nauki, inicjator projektu „watchdogowego” ON poświęconego uczciwym konkursom na zatrudnienie w publicznych jednostkach naukowych i na uczelniach.